USTAVNI SUD

KI129/21, Podnositeljka zahteva, Velerda Sopi, Ocena ustavnosti “činjenja i nečinjenja” Osnovnog suda u Gnjilanu, Osnovnog tužilaštva u Gnjilanu, Policijske stanice u Gračanici i Osnovnog tužilaštva u Prištini.

KI129/21, presuda od 7. marta 2023, objavljena 22. marta 2032.
Ključne reči: individualni zahtev, pravo na život, nasilje u porodici, propust državnih organa da zaštite pravo na život majke podnosioca, Istanbulska konvencija, prihvatljiv zahtev, povreda
Ustavni sud Republike Kosovo je odlučio i objavio presudu za slučaj KI129/21, podnetim od strane Velerde Sopi. Ona je, bazirajući se na stavu 7. člana 113. [Jurisdikcija i ovlašćene strane] Ustava Republike Kosovo, pred Sudom osporila „činjenje i nečinjenje“ državnih organa, odnosno Osnovnog suda u Gnjilanu, Osnovnog tužilaštva u Gnjilanu, Policijske stanice u Gračanici i Osnovnog tužilaštva u Prištini, što je, po njoj, rezultiralo povredom prava na život njene majke, odnosno pokojne S.M., u suprotnosti sa: (i) pravom na život, koje je zagarantovano članom 25. [Pravo na život] Ustava Republike Kosovo i članom 2. (Pravo na život) Evropske konvencije o ljudskim pravima; i (ii) obavezama državnih organa predviđenim članom 18. (Opšte obaveze), članom 50. (Neposredni odgovor, prevencija i zaštita) i članom 51. (Procena rizika i upravljanje rizikom) Konvencije Saveta Evrope o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici, odnosno Istanbulske konvencije.

Sud je jednoglasno odlučio da je zahtev prihvatljiv i ustanovio da Policija Kosova, odnosno Policijska stanica u Gračanici i Državni tužilac, odnosno Osnovno tužilaštvo u Prištini, nisu uspeli da ispune: (i) njihove pozitivne obaveze zaštite života S.M. koje je zagarantovano stavom 1. člana 25. [Pravo na život] Ustava i stavom 1. člana 2. (Pravo na život) Evropske konvencije o ljudskim pravima; kao i (ii) obaveze propisane stavom 4. člana 18. (Opšte obaveze), stavom 1. člana 50. (Neposredni odgovor, prevencija i zaštita), stavom 1. člana 51. (Procena rizika i upravljanje rizikom) i stavom 1. člana 55. (Postupci ex parte i ex officio) Konvencije Saveta Evrope o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici.

Sud navodi da su se okolnosti u konkretnom slučaju, a koje su detaljno razrađene u objavljenoj presudi, bazirajući se na spisima predmeta, razvile u dve kategorije postupka, prema odgovarajućim prijavama za nasilje u porodici. Prva, po slučaju za nasilje u porodici prijavljenim 10. novembra 2019. godine i za koji se vodio odgovarajući postupak od strane Policijske stanice, Osnovnog tužilaštva i Osnovnog suda u Gnjilanu, dok druga, po slučaju za nasilje u porodici prijavljenim 3. marta 2021. godine i za koji se vodio postupak u Policijskoj stanici u Gračanici i Osnovnom tužilaštvu u Prištini.

Što se tiče prve kategorije postupka, bazirajući se na spisima predmeta, proizilazi da je postupak pokrenut prijavljivanjem slučaja za nasilje u porodici 10. novembra 2019. godine u Policijskoj stanici u Gnjilanu i da je okončan 27. januara 2020. godine presudom Osnovnog suda u Gnjilanu, kojom je suprug pokojne S.M. oglašen krivim za izvršenje krivičnih dela preciziranih u stavu 1. člana 248. (Nasilje u porodici) i podstavu 3.1. člana 184. (Napad) Krivičnog zakonika Republike Kosovo. Kao što je objašnjeno u objavljenoj presudi, tokom ovog vremenskog perioda, nadležni organi u Gnjilanu su prema odgovarajućim nadležnostima: (i) odredili meru pritvora; (ii) izdali nalog za zaštitu za vremenski period od 12 (dvanaest) meseci; (iii) podneli krivičnu prijavu; (iv) podigli optužnicu; i (v) oglasili krivim L.S. za gore precizirana krivična dela. S tim u vezi, objavljena presuda stavlja naglasak na činjenicu da je Osnovni sud u Gnjilanu L.S.-u zamenio kaznu zatvora novčanom kaznom u iznosu od 1300 (hiljadu trista) evra. Odgovarajući nalog za zaštitu je istekao 26. novembra 2020. godine.

Što se tiče druge kategorije postupka, bazirajući se na spisima predmeta, proizilazi da je postupak pokrenut prijavljivanjem slučaja za nasilje u porodici 3. marta 2021. godine u Policijskoj stanici u Gračanici. Kao što je objašnjeno u objavljenoj presudi, bazirajući se na spisima predmeta, proizilazi da je sledećeg dana: (i) uzeta izjava od strane L.S.; i (ii) S.M., koja je, prema odgovarajućem policijskom izveštaju, između ostalog, istakla da “nije zainteresovana za nastavak slučaja”. Dana 14. marta 2021. godine S.M. je lišena života vatrenim oružjem od strane L.S. koji je potom izvršio samoubistvo.

U kontekstu gore navedenih objašnjenja i na osnovu navoda podnositeljke zahteva, Sud se fokusirao na ocenu ispunjenja pozitivnih obaveza države u vezi sa drugom kategorijom postupka, uvek u kontekstu i prve kategorije. U tom smislu, Sud je prvo razradio opšta načela u kontekstu pozitivnih obaveza države koje proizilaze, između ostalog, iz člana 25. Ustava, člana 2. Evropske konvencije o ljudskim pravima i odgovarajuće sudska prakse Evropskog suda za ljudska prava, kao i Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i Istanbulske konvencije.

Na osnovu gore navedenih načela i sa naglaskom na kriterijume koji proizilaze iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, uključujući presude u predmetima Opuz protiv Turske, Kurt protiv Austrije, X i Y protiv Bugarske i Landi protiv Italije, Sud je ocenio da li su državni organi, odnosno Policijska stanica u Gračanici i Osnovno tužilaštvo u Prištini: (i) odmah reagovali: (ii) izvršili dobru procenu rizika, koja je na osnovu gore navedene sudske prakse morala biti autonomna, proaktivna i sveobuhvatna; (iii) znali ili su morali znati o neposrednoj i stvarnoj opasnosti po život S.M.; i (iv) preduzeli preventivne mere za zaštitu ili sprečavanje lišenja života S.M.

Na osnovu ocene gore navedenih kriterijuma, Sud stavlja naglasak na činjenicu da su: (i) policijski službenici Policije u Gračanici reagovali odmah tako što su izašli na teren i saslušali osumnjičenog L.S. Međutim, isti, između ostalog, nisu ispoštovali proceduralne korake predviđene Zakonom o zaštiti od nasilja u porodici i Standardnim operativnim postupcima, zanemarujući popunjavanje standardnih obrazaca u vezi sa procenom rizika i neobaveštavajući Centar za socijalni rad i zaštitnika žrtava, koji su mogli, prema gore navedenom zakonu, da preduzmu dodatne korake za zaštitu S.M.; dok se (ii) Osnovno tužilaštvo u Prištini, tokom perioda od 10 (deset) dana, “nalazilo u fazi prikupljanja dokaza i informacija neophodnih za rasvetljavanje činjeničnih okolnosti koje nisu bile poznate nadležnim organima”, uprkos činjenici da su nadležni organi imali tačne podatke prema prijavama za nasilje 10. novembra 2019. godine protiv L.S.-a, (i) izdao nalog za zaštitu za vremenski period od 12 (dvanaest) meseci; i (ii) optužen je za krivično delo nasilje u porodici i napad od strane Osnovnog suda u Gnjilanu. Sud je takođe stavio naglasak na činjenicu i izjavu pokojne S.M da “nije imala mogućnost pojavljivanja u policiji i tražila je da L.S. ne bude zatvoren, već da po mogućnosti bude pušten“, bazirajući se na pozitivnim obavezama države zagarantovanim članom 25. Ustava u vezi sa članom 2. Evropske konvencije o ljudskim pravima, kao i članom 18., 50, 51 i 55. Istanbulske konvencije, na osnovu kojih se ne oslobađa nijedna državna institucija od obaveze da preduzme sve neophodne mere propisane zakonom i primenjivim propisima za zaštitu žrtava nasilja u porodici.

Nakon odgovarajuće ocene svakog pojedinačnog kriterijuma, Sud je ustanovio da u suprotnosti sa gore navedenim ustavnim garancijama, ali i primenjivim zakonima u Republici Kosovo, uključujući i Zakon o zaštiti od nasilja u porodici i Standardne operativne postupke, ali i sudsku praksu ESLJP-e, u skladu sa kojom su svi javni organi u obavezi da tumače osnovna prava i slobode, nadležni organi: (i) nisu reagovali odmah; (ii) nisu izvršili dobru procenu rizika, koja je morala biti autonomna, proaktivna i sveobuhvatna; (iii) u okolnostima konkretnog slučaja i imajući u vidu da je L.S. već ranije bio osuđivan za krivično delo nasilje u porodici, znali su ili su morali znati o neposrednoj i stvarnoj opasnosti po život S.M.-a; i (iv) nisu preduzeli preventivne mere za zaštitu ili sprečavanje lišenja života S.M.

Na kraju i u vezi sa efektom ove presude, ista stavlja naglasak na činjenicu da Sud nema zakonska ovlašćenja da utvrđuje naknadu štete za slučajeve kada ustanovi povredu određenih ustavnih odredbi, već objašnjava da podnositeljka zahteva ima pravo na korišćenje drugih pravnih sredstava dostupnih za dalje ostvarivanje prava na odgovarajuću naknadu u skladu sa nalazima ove presude.

Na kraju se mora naglasiti da mimo danas objavljenoj presudi, kojom se preciziraju obaveze države u kontekstu nasilja u porodici i zaštiti prava na život, bazirajući se na ustavnim garancijama, ali i međunarodnim instrumentima koji se direktno primenjuju u pravnom poretku Republike Kosovo, uključujući i načela koja proizilaze iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, Sud je takođe presudom u slučaju KI41/12 podnosilaca zahteva: Gëzim i Makfire Kastrati, objavljenom 26. februara 2013. godine, ustanovio povredu člana 25. Ustava i člana 2. Evropske konvencije o ljudskim pravima, uključujući i povredu člana 32.[Pravo na pravno sredstvo] i člana 54. [Sudska zaštita prava] Ustava. I ovom presudom iz 2013. godine je takođe stavljen naglasak na obaveze državnih organa u kontekstu preduzimanja neophodnih mera protiv nasilja u porodici i zaštite prava na život. Pored toga, Sud podseća da je Istanbulska konvencija direktno primenjiva u Republici Kosovo od usvajanja ustavnih amandmana 25. septembra 2020. godine. Njome je obuhvaćena i obaveza države, odnosno Republike Kosovo, da odredi efektivna pravna sredstva i odgovarajuću naknadu za žrtve nasilja u porodici u slučaju da država ne uspe da ispuni odgovarajuće obaveze u tom kontekstu.